Жайсаңбек Молдағалиев – ғалым, ұстаз, әке бейнесі

Әр дәуірдің өзіне тән тұлғалары бар. Олар өмір сүрген кезеңнің ғана емес, тұтас ұрпақтың тарихын, рухын, тағдырын бойына сіңіргендей әсер қалдырады. Солардың бірі – Жайсаңбек Молдағалиев. Ол – ғалым, ұстаз, жазушы, қоғам қайраткері бола отырып, қарапайым тұрмыста мейірімді әке, адал жар, сенімді дос болып қалған жан.

Жайсаңбек Молдағалиев Қостанай өңірінде дүниеге келіп, қазақы тәрбиемен өскен. Балалық шағынан әдебиетке, кітапқа құмар болып, кейінгі тағдырын осы салаға арнады. Жоғары білім алып, қазақ әдебиеті мен тілін терең зерттеуге ден қойды. Жастайынан ғылымға бейімділігімен көзге түсіп, университет қабырғасынан кейін-ақ түрлі ғылыми-зерттеу орталықтарында еңбек ете бастады.

Ол қазақ әдебиетінің тарихы мен теориясына байланысты бірнеше құнды еңбектер жазды. Әсіресе, ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің даму кезеңдері, көрнекті ақын-жазушылардың шығармашылық мұрасы туралы зерттеулері ғылыми ортада жоғары бағаланды. Оның мақалалары мен монографиялары студенттерге, жас ғалымдарға бағыт-бағдар берді.

Жайсаңбек аға тек зерттеуші ғана емес, аудармашы ретінде де белгілі болды. Әлемдік әдебиетті қазақ оқырмандарына жеткізу жолында талмай еңбек етіп, көптеген шығармаларды қазақша сөйлетті. Бұл еңбектері оның кең дүниетанымын, әдебиетке деген адалдығын көрсетті. Ғалымның өміріндегі тағы бір үлкен арна – ұстаздық қызметі. Ол ұзақ жылдар бойы жоғары оқу орындарында дәріс оқып, шәкірт тәрбиеледі. Әдебиетке деген сүйіспеншілігін студенттерге дарытып, олардың ғылымға деген қызығушылығын арттыра білді. Оның сабағына қатысқан шәкірттері ұстазының талапшылдығын да, мейірімділігін де ұмытпайды.

Замандастары Жайсаңбек Молдағалиевті өз ісіне адал, ғылымға шын берілген жан ретінде сипаттайды. Оның әрбір мақаласы мен ғылыми баяндамасында қазақ руханиятын дамытуға деген шынайы ниет сезілетін. Әріптестері оны тек ғалым емес, үлкен жүректі, адамгершілігі мол азамат ретінде бағалайды.

Әке бейнесі

Ұлдары үшін Жайсаңбек Молдағалиев ең алдымен – әке. Олар әлі күнге дейін оның мейірімді жүзі мен ақылға толы әңгімелерін сағынышпен еске алады.

– Әкеміз бізге әрқашан еңбекқорлықты, адалдықты үйретті. Ол кісі ғылымға, әдебиетке берілген жан болса да, отбасы үшін әрқашан уақыт табатын. Бізге ертегі айтып беріп, кітап оқуға баулитын, – дейді балаларының бірі.

Тағы бір ұлы әкесінің тәртібі мен ұқыптылығын ерекше атап өтеді.

Әкеміз жұмысына қатты жауапкершілікпен қарайтын. Бізді де солай тәрбиеледі. ‘Қандай істі қолға алсаң да, аяғына дейін жеткіз’ деп үнемі айтып отыратын. Бұл сөздері өмірлік ұстанымымызға айналды, – дейді ұлдары.

Балалары үшін Жайсаңбек аға тек әке емес, нағыз ұстаз болды. Олар үйде отырып-ақ әкесінің дәрістерін тыңдап, әдебиетке деген қызығушылықты бойларына сіңірді. Жайсаңбек Молдағалиевтің артына қалдырған еңбектері – қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылған құнды дүниелер. Әдебиетті сүйген ұрпақ үшін ол – үлгі боларлық тұлға.

Қазіргі таңда оның балалары да әке өсиетін жалғастырып, еңбекқорлық пен білімге құштарлықты өмірлік қағида етіп алған. Әке атына деген құрмет – олардың жүрегінде мәңгі сақталған.

Жайсаңбек Молдағалиев – ғылым мен ұстаздықты, шығармашылық пен әкелік мейірімді тең ұстаған біртуар жан. Оның өмірі мен еңбегі, ұрпағына қалдырған өнегесі бүгінгі күнде де мәнін жоғалтқан жоқ. Балаларының естеліктері арқылы біз оның адамдық болмысын, әке ретіндегі биік бейнесін айқын көреміз.

Жайсаңбек ағаның ғалымдық ізденісі мен әкелік парасаты ұштасып, болашақ ұрпаққа өнегелі жол қалдырды. Сондықтан оның есімі қазақ руханияты тарихында құрметпен атала береді.

Балаларының айтуынша, Жайсаңбек Молдағалиев тек қана ғалым, ұстаз, жазушы ғана емес, сонымен бірге өмірдің әр сәтін қастерлей білген жан болған.

– Әкеміз әрқашан қолына фотоаппарат ұстап жүретін. Қайда барсақ та, кімді көрсе де, сол сәтті таспаға түсіріп қалуға тырысатын. Біздің балалық шағымыз, отбасылық қуаныштарымыз, ауыл адамдарының тіршілігі – бәрі әкеміздің суреттерінде сақталған. Ол тек адамдарды ғана емес, қарапайым тұрмысты, сол дәуірдің тынысын түсіруді жақсы көрді, – дейді ұлдары.

Бұл естелік оның өнерге деген ерекше ықыласын, күнделікті тұрмыстың өзінен де тарих пен жылылық іздегенін айқын көрсетеді.

Жайсаңбек Молдағалиевтің балалары әкелері жайлы әңгімелегенде, ең алдымен оның өмір жолындағы ерекше шешімдері мен адалдығын атап өтеді. Әкелері мектепті тәмамдаған соң, Алматыдағы ҚазМУ-ға (қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті) математика факультетіне оқуға түседі. Жастайынан есепке бейімі болғандықтан, алғашқы таңдауы да сол салаға түскен еді. Алайда тағдырдың оған дайындаған жолы басқа болып шықты. Балаларының айтуынша, ол кезеңде туыстарымен жақын араласқан белгілі қайраткер Ілияс Омаров оған үлкен кеңес береді. «Сенің бойыңда жазуға, ойды жеткізуге қабілет бар, математикадан гөрі журналистика сенің жолың» деп бағыт көрсеткен екен. Осы сөзге құлақ түрген жас Жайсаңбек көп ойланбай, матфакты тастап, журфакқа ауысады. Бұл шешім оның бүкіл өмірін айқындап берді.

– Әкеміз журналистиканы жүрегімен қалады. Университетті тәмамдап, алғашқы мақалаларын жаза бастағанда-ақ оның таланты бірден байқалған. Ол көп еңбектенді, Қостанай туралы көп жазды, Ыбырай Алтынсарин жайлы материалдар жариялады,- деп ұлдары еске алды.

Ол жас кезінде-ақ Коммунистік партияға қабылданып, шығармашылық пен қоғам өміріне белсенді араласты. Сындарлы көзқарасының арқасында жас қаламгерлердің шығармаларын оқып, пікірін айтып, бағыт-бағдар беріп жүрді. Жайсаңбек Молдағалиев қазақ тілін жетік меңгергенімен, орыс тілінде де таза сөйлеуге тырысқан.

– Әкеміз орыс тілінде акцентсіз сөйлеуді мақсат етті. Алматыда оқып жүргенде арнайы уақыт бөліп, күн сайын орысша мәтіндер жазып, сөйлеген сөздерін түзеп жүретін. Сол арқылы екі тілде де еркін ой қорытып, сауатты жазды, – дейді балалары.

Жайсаңбек Молдағалиевтің балалары әкелерінің қандай адам болғаны жайлы сұраққа: «Әкеміз бізді ешқашан күштеп кітап оқытқан жоқ. Ол кезде бүкіл қоғамда кітап оқу әдеттегі құбылыс еді. Әр үйде кітапхана болатын, біз өзіміз-ақ қызығып оқитынбыз. Әкеміз үшін бастысы – тәрбиенің дұрыс болуы еді» деп жауап береді. Балаларының айтуынша, Жайсаңбек аға қазақы тәрбиені қатаң ұстанған, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсетуге үйреткен.

– Әкеміз қатал да емес, тым еркін де емес, бірақ әрдайым бірқалыпты ұстаз сияқты болатын. Ол бізді өмірдің ең басты құндылықтарына баулыды: еңбек етуге, адал болуға, білімге ұмтылуға. Қазақы дәстүрді жоғары қойды. Бізбен дастарқан басында отырып әңгіме айтатын, тарихтан мысал келтіретін, кейде өзі оқыған кітаптар жайлы ой бөлісетін. Осы арқылы бізге үлгі болды, – дейді ұлдары.

Жайсаңбек Молдағалиев шығармашылықта өте өнімді еңбек етіп, әдебиет әлемінде өз ізін қалдырды. Ол жазған «Торғай толғауы», «Сарыарқаның саңлақтары», «Екі доң» романдары-трилогиясы қазақ әдебиетінде ерекше орын алады. Бұған қоса, «Жүрек қаласы», «Жас сұңқар», «Самал»,

«Алыстағы көмірлер» сияқты жинақтары да оқырманға жол тартты.

Шығармалары

Шығармашылықтағы ең биік белесі – «Таңғы бұлт» романы. Бұл туындыда Жайсаңбек сол дәуірдің әлеуметтік шындығын, қоғамның тынысын дәл бейнеледі. Ол халық өмірін, оның тағдырын шығармасының басты арқауы етті. Жазушының қалам қуаты мен суреткерлік шеберлігі арқылы шығармаларында халықтық пафос пен отаншылдық айқын көрінді.

Жайсаңбек тек прозамен шектелмей, поэзияда, очерк, публицистика және аударма саласында да қалам тартты. Ол тарихи тақырыптарға, соның ішінде Тимуридтер дәуіріне қатысты шығармалар жазып, оқырманға тарихты тереңінен танытты. Оның кітаптары 40–100 мың таралыммен жарық көріп, кең аудиторияға жетті.

Сонымен қатар, Жайсаңбек Мұхтар Әуезовтің Бибігүл Анайтегін туралы очеркін толықтырып, өз «Құштар жүрек» әңгімесін жазды. Ал «Таңғы бұлт» очеркі республика жүлдесін жеңіп алды.

Қаламгер шығармашылық жолын газет-журналдардағы мақалалар мен редакторлық жұмыстар арқылы дамытты. Кейін ғылыммен ұштастырып, кандидаттық диссертация қорғады. Жазушы Қабдеш Жұмаділов ол туралы былай дейді: «Газет-журналдарда жарияланған алғашқы мақалалары-ақ оқырман назарын аударды. Кейін шығармашылық ізденістерін ғылыммен ұштастырып, кандидаттық диссертация қорғады».

Өмірден ерте кеткенімен, Жайсаңбектің шығармалары мен қаламынан туған туындылары елдің рухани мұрасына айналды. Сол уақытта барлық жазушылар жиі бірге уақыт өткізіп, шығармашылық пікірлерімен бөлісіп, бір-бірін қолдап жүретін. Олар әдебиеттегі жаңа бағыттарды талқылап, ой-пікірлерін ашық ортада бөлісетін.

Жайсаңбек те осы ортада белсенді болып, әріптестерімен тығыз байланыста болды. Ол тек өз ойымен бөліспей, басқа жас авторларды қолдап, оларға тәжірибе берді. Сол уақытта жас жазушыларға жол көрсетіп, әдебиет саласында бағыт-бағдар беретін ұстаздық қасиеті де байқалды. Әр кездесуде сөздің, ойдың, тілдің шеберлігін дамытуды, шығарманың мәнін терең түсінуді насихаттайтын.

Жайсаңбектің отбасы ерекше байланысты. Үміт – оның үлкен қызы, ол Костанайда дүниеге келген. Ал қалған ұлдары – Ермек, Ниязбек, Абай және Ильяс – Алматыда туып-өскен. Отбасы мүшелері әрқайсысы өз жолын тауып, әкесінің шығармашылық және адамгершілік үлгісін бойына сіңірген.Балалары әкесін әрқашан есте сақтап, оның еңбегі мен шығармашылығын бағалайды. Олар әкесінің өмірі мен іс-әрекеттерін айтып, сол арқылы оның ұрпақтарына рухани сабақ қалдырғанын көрсетеді.

Барлық балалары өз орнын тапқан, беделді мамандықтардың иелері. Олар әкесінің еңбегі мен тәрбиесін бойларына сіңіріп, өмірде өздерінің жолын тауып, кәсіби салаларында жоғары нәтижелерге жетті. Әрқайсысы өз ісіне адал, қоғамда құрметке ие, отбасы мен туған елге пайдалы болып жүрген азаматтар.

Аяжан СЕРІК,
суретті ұсынған кейіпкер
және Лариса БОЖКО түсірді