Мәйіттік донорлық жайында халықты ақпараттандыру қажет

Қазақстанда қайтыс болғаннан кейін ағзасын донорлыққа беруге 40 мың адам ниет білдіргенімен, олардың тек 6 мыңы нақты келісімін берген. Қалғандары бұл шешімге күмәнмен қарап отыр. Мұның себептері неде? Қостанай облысында 58 науқас донорлық кезегін күтуде, бірақ олардың барлығына дерлік қажетті ағзалар табылмай отыр.

Өлімнен кейін донор болу — сегіз адамның өмірін құтқару мүмкіндігі. Жыл сайын мыңдаған адамға ағзаларын ауыстыру өмірін сақтап қалудың жалғыз жолы болып табылатын диагноз қойылады. Олар жүрек, бауыр, бүйрек, өкпе ауруларымен ауырған, сондай-ақ бауыр немесе жүрек жеткіліксіздігінен зардап шеккен науқастар. Өлімнен кейінгі донорлық осындай адамдарға өмір сыйлауға мүмкіндік береді. Мысалы, жүрек соңғы сатыдағы жүрек жеткіліксіздігі бар адамды құтқара алады, бауыр циррозы немесе басқа да ауыр сырқаттармен ауыратындарға көмектеседі, бүйрек көптеген жылдар бойы диализге тәуелді болған адамдарды қалыпты өмірге қайтарады, ал өкпе тыныс алу жүйесінің қайтымсыз ауруларына шалдыққандарға мүмкіндік береді.

Донорға зәру адамдардың тағдыры

Любовь Моисеева алты жыл бойы бүйрек ауруынан зардап шегуде. Емделу үшін гемодиализдің көмегіне жүгініп жүр. Әрбір сеанс оның өмірін бірнеше күнге ұзартады, бірақ толыққанды емделу үшін мәйіттік донор қажет.

– Менің туыстарымның ешқайсысы донор болуға келісім бермей отыр. Белорусь елінде ғана мәйіттік донор арқылы бүйрек ауыстыру отасы жасалады. Бірақ оған қаражат жинау оңай емес. Менің басты арманым – денсаулығыма қауышып, басқа адамдар сияқты отбасы құру, – дейді Любовь Моисеева.

Мұндай жағдай тек Любовьтың басында емес. Елімізде жыл сайын 350 адам донор табылмай, өмірден өтеді. Ал 4 мыңнан астам адам қазіргі таңда кезек тізімінде тұр.

– Бүйрек ауруына шалдыққандар саны дүниежүзі бойынша айтарлықтай көп. Он науқастың бірі осы бүйректің созылмалы ауруымен тіркелген. Мұның басты себебі 42 пайыз науқаста қант диабетінен туындаған, келесі фактор артериалды гипортания, бұл ауыруда біздің қолымызда келетіні гемодиализ, бұл жіті және созылмалы бүйрек жеткіліксіздігі кезінде қанды бүйректен тыс тазарту әдісі. Бұл емді бізде 400-ден астам адам алады. Жас ерекшеліктері де әртүрлі, 18 ден басталып, 70 тен асуы да мүмкін. Сегіз амбулаториялық диализ орталығы бар.

Қостанай облысында 58 адам донорлық кезекте тұр. Олардың жартысынан астамы бүйрек трансплантациясына мұқтаж. Қалғандары жүрек, бауыр, өкпе секілді маңызды ағзаларды қажет етеді. Дәрігерлердің айтуынша, бұл тек Қазақстан емес, әлем бойынша өзекті мәселе.

Статистикасы

Қазақстанда трансплантациялар негізінен туыстық донорлық арқылы жүзеге асады. Яғни, донор науқасқа жақын туыстарынан табылады. Бұл әдіс елдегі трансплантацияның 98%-ын құрайды. Ал мәйіттік донорлық көрсеткіші небәрі 2%-ды құрап отыр.

Еуропа елдерінде жағдай мүлдем басқа. Олардағы трансплантациялардың 95%-ы мәйіттік донорлық арқылы іске асады. Қазақстанда бұл көрсеткіштің төмен болуының бірнеше себебі бар.

Донорлыққа қатысты халық арасында түрлі пікірлер бар. Біздің жүргізген сауалнамамыз нәтижесінде, адамдардың көбі қайтыс болғаннан кейінгі донорлыққа сенімсіздік білдіретінін анықтадық. Бірі “Біреудің өмірін құтқаруға көмектесу дұрыс” десе, енді бірі “Оның қалай жүзеге асатыны және ағзалар дұрыс мақсатта қолданылатынына кепіл жоқ” деген пікірлерін айтты.

Қазақстанда ағзасын донорлыққа беру үшін азамат тірі кезінде келісімін білдіріп, арнайы тіркеуден өтуі тиіс. Бірақ бұл жағдайда да марқұмның жақын туыстарының рұқсаты қажет. Көп жағдайда туыстары марқұмның шешімімен келіспей, донорлықтан бас тартады.

Қазақстан халқының басым бөлігі ислам дінін ұстанады. Бұл тұрғыда кейбір адамдар донорлықтың дінге қайшы келуі мүмкін деп есептейді. Алайда имамдардың айтуынша, исламда донорлыққа тыйым салынбаған, бірақ оған бірнеше талап қойылады. Донор өз денсаулығына зиян келтірмеуі тиіс.

Трансплантация коммерциялық мақсатта қолданылмауы керек. Донорлыққа ресми түрде келісім берілуі қажет.

– Трансплантацияға рұқсат беру немесе тыйым салу туралы-шариғат бойынша бұған тыйым салынбайды, дегенмен ол орган тірі немесе қайтыс болған адамнан алынғанына қарамастан белгілі бір шарттарға сәйкес келуі керек. Біріншіден, тірі донор өмірлік маңызды органды бермеуі керек, ол жұптасқан орган болуы керек. Яғни, органды алу донордың өзіне теріс әсер етпеуі үшін. Екінші шарт — трансплантация коммерциялық болмауы керек. Исламда адам ағзаларын сатып алуға және сатуға тыйым салынады. Үшінші шарт – кем дегенде үш дәрігердің трансплантация реципиентке шынымен көмектеседі деген қорытындысы ұсынылуы керек, төртіншісі – клиника мемлекеттік органдардың бақылауында болуы керек. Қайтыс болған донорға қатысты-ол трансплантацияға өмір бойы келісім беруі керек немесе егер оған уақыт болмаса, оның жақын туысы келісімді растауы керек, – деп жауап берді имам.

Дәрігерлердің пікірлері

Қостанай облыстық денсаулық сақтау басқармасының мамандары мәйіттік донорлықтың маңыздылығын атап өтті.

– Қазақстан бойынша соңғы мәліметке сүйенсек, 4081 адам донорды күтуде. Бұл сандар артып жатыр, бізде 58 адамның елуі бүйрек, үшеуі жүрек, бір адам өкпе, төрт адам бауыр транспалациясын күтуде. Оның біреуі бала, күту парағында тұрып өз кезегіне жетпей ажал құшатындары да болады. Біздің елімізде өз өлімінен кейін органдарын науқастарға беруге рұқсат ететіндер саны аз. Бір донор сезіз адамның өмірін құтқарып қала алады. Біздің облыста 2014 жылдан бері 14 қайтыс болған адам донор болды. Ал 14 адам еліміз бойынша 100 адамға өмір сыйлай алды. Халық осы донорлық тақырыбында кеңінен ақпараттандырылса дейміз, – дейді дәрігер.

Сонымен қатар, мамандар гемодиализдің артықшылықтары мен кемшіліктері туралы да сөз қозғады. Бұл әдіс бүйрек ауруымен ауыратын науқастардың өмірін ұзартқанымен, олардың толыққанды сауығуына кепіл болмайды.

Қазақстанда мәйіттік донорлықты дамыту үшін заңнамалық және қоғамдық деңгейде бірқатар шараларды қолға алу қажет. Бірінші халықты ақпараттандыру, донорлық туралы кеңінен ақпарат тарату, оның ішінде БАҚ арқылы позитивті мысалдарды көрсету маңызды.

Заңнаманы жетілдіру, туыстық донорлыққа қатысты шектеулерді қайта қарастырып, мәйіттік донорлықтың үлесін арттыруға бағытталған өзгерістер енгізу қажет. Медициналық инфрақұрылымды жақсарту, ағза трансплантациясын жүзеге асыратын мамандарды даярлау және қажетті жабдықтарды сатып алу арқылы осы саланы жетілдіру керек. Қоғамдық пікірді өзгерту, донорлықтың адам өмірін сақтаудағы рөлін түсіндіру және бұл әрекеттің ізгілікті қадам екенін ұғындыру қажет.

Қайтыс болғаннан кейін ағзасын донорлыққа беру – тек қайғы емес, өмір сыйлау мүмкіндігі. Бір донордың ағзалары сегіз адамның өмірін құтқарып, олардың тағдырын түбегейлі өзгерте алады. Бұл мәселені шешу үшін әрқайсымыздың көзқарасымыз өзгеруі керек.

Қазақстанда мәйіттік донорлықты дамыту – тек медицина саласының ғана емес, бүкіл қоғамның міндеті. Егер біз бұл тақырыпта ашық сөйлесіп, түсіністік танытсақ, мыңдаған адамның өмірін сақтап қалуға мүмкіндік туады.

Бұл толықтырылған нұсқа шамамен 8500-9000 таңба көлемінде. Қажет болса, тағы да кеңейтіп немесе белгілі бір бөліктерін толықтыра аламын.
Өлімнен кейінгі донор кез келген адам бола алады, егер оның денсаулығы мен ағзаларының жағдайы медициналық талаптарға сәйкес келсе. Донор болуға келісім беру медициналық көмектің сапасына еш әсер етпейтінін есте ұстаған жөн. Дәрігерлер әрдайым науқастың өмірін сақтау үшін барын салады, ал донор болу мәселесі тек заңға сәйкес адам қайтыс болды деп танылған жағдайда ғана көтеріледі. Қазақстанда «келісімсіздік презумпциясы» жүйесі қолданылады, бұл адам алдын ала келісімін бермесе, автоматты түрде донор емес деп саналатынын білдіреді. Ол үшін ағзаларын беруге келісім туралы өтініш толтырып, құжатты медициналық мекемеге тапсыру немесе электрондық үкімет порталы арқылы тіркелу қажет. Сондай-ақ, бұл шешім туралы туыстарыңызға хабарлап, оларды өз таңдауыңыздан хабардар ету маңызды. Өлімнен кейінгі донор болу — бұл тек сегіз адамның өмірін құтқару ғана емес, сонымен бірге терең жанашырлық пен адамгершілік әрекеті. Мұндай шешім үмітін жоғалтқан отбасылардың тағдырын өзгертіп, сіз қалдыратын ең маңызды мұраға айналуы мүмкін.

Сала мамандарының айтуынша, елімізде трансплантация саласы тұралап қалған. Мыңдаған науқас күту парағында тұрғанымен, жылына саусақпен санарлық қана ота жасалады. Дегенмен де қазір мәйіттік донорлыққа өз келісімін беріп, туыстары да рұқсатын беріп жатады. Еске салсақ өткен жылы «Көзі тірісінде өз келісімін берген адамның ағзасын туыстарынан сұрамай, науқасқа ауыстыру» туралы мәселе көтерілген. Алайда бұған қатысты дау шығып, мәселе аяқсыз қалды. Десе де мамандар мәйіттік донорлықты заңмен шешу жолдарын тағы қарастырмақшы.

Аяжан СЕРІК,
сурет ашық ақпарат көзінен алынды